Fragment tłumaczenia książki „The Tarot: History, Symbolism, and Divination”. Część 3.

stycznia 07, 2023

Fragment tłumaczenia książki „The Tarot: History, Symbolism, and Divination”. Część 3.

Kolejna, ostatnia porcja tłumaczenia tekstu z książki Roberta M. Place'a. Na tym kończy się rozdział, na którego publikację miałam pozwolenie. Skupia się tym razem na Tarocie marsylskim, a kończy na początkach Tarota okultystycznego. Jeśli książka Was zainteresowała, gorąco polecam jej zakupienie.

Tłumaczenie odbyło się za zgodą autora - swego czasu napisałam do niego maila z pytaniem, czy wolno mi opublikować fragment po polsku. Warunkiem było umieszczenie linku do jego strony internetowej - znajdziecie go w sekcji "linki" na blogu oraz tutaj: https://robertmplacetarot.com/

Tarot Marsylski

Niezależnie od pionierskiego wpływu Włoch na tworzenie i rozwój Tarota, równie ważne jest docenienie wkładu Francji. W XVI, XVII i na początku XVIII wieku alegoryczność triumfów rozwinęła się o nowe subtelności wraz z dodaniem symboli alchemicznych i neoplatońskich. Karty były konsekwentnie znakowane i numerowane, a dzięki rozpowszechnieniu się talii produkowanych w Marsylii, wzór francuski, znany jako Tarot Marsylski, stał się standardową formą Tarota poza Włochami. Pod koniec XVII wieku francuscy okultyści skupili się na tej talii i użyli jej jako podstawy dla współczesnego Tarota. Wydaje się, żę Tarot po raz pierwszy zwrócił uwagę francuskich twórców kart w XVI wieku, po tym jak Francja rozszerzyła swoje granice, i tym samym objęła we władanie miejsce narodzin Tarota. Wykorzystując roszczenia rywali wobec księstwa, Karol XVIII Walezjusz, król Francji, najechał Mediolan w 1499 roku. Od tego dnia do 1535 roku Mediolan był pod kontrolą obcych władców. Michel Dummett uważa, że właśnie w tym okresie Tarot rozprzestrzenił się na tereny Francji i Szwajcarii, a mediolańska kolejność atutów stała się wzorem dla talii tworzonych poza Włochami. Pierwszym dowodem na wyprodukowanie Tarota we Francji jest zapis o ich produkcji w Lyonie, mieście niedaleko Marsylii, pochodzący z 1507 roku. Jako port i centrum handlowe z kwitnącym przemysłem papierniczym i drukarskim, Marsylia stała się wiodącym ośrodkiem produkcji Tarota. Stąd wypuszczano Tarota do innych części Francji i innych krajów w Europie.

Tarot de Besançon, odmiana Tarota która wyewoluowała ze wspomnianego Tarota Szwajcarskiego.   

Na przełomie XV i XVI wieku francuska wersja autów przeszła zmianę. Wciąż były silnie powiązane z alegoriami, które możemy znaleźć na XV-wiecznych taliach włoskich, ale wprowadzono na nich pewne poprawki. Ostateczny wynik jest właśnie tą talią, którą nazywamy Tarotem Marsylskim. Forma ta stała się najpopularniejszym wzorcem dla tarota poza włochami, odkryto też, że talie tworzone w Paryżu, Szwajcarii, i w północnych Włoszech podążają za jego przykładem. Wszystkie te wersje są uważane za pochodne Tarota Marsylskiego. W XVIII wieku wzorzec talii został ustalony, i wielu francuskich i szwajcarskich producentów produkowało niemal identyczne produkty. Najbardziej znana jest talia wydrukowana przez francuską firmę Grimaud, została ona po raz pierwszy wyprodukowana w 1748 roku i jest dostępna w niezmienionej formie po dziś dzień. 

Tarot Marsylski, B P Grimaud. Na zdjęciu jest współczesne wydani

Tarot Marsylski był najbardziej popularny, ale nie był jedynym Tarotem produkowanym poza Włochami. Talie, które powstały w tym samym czasie w Belgii, znane jako Tarot Belgijski lub Flamandzki, wytworzyły swoją własną, charakterystyczną ikonografię. Ich najbardziej godną uwagi innowacją było zastąpienie Papieżycy postacią znaną jako Hiszpański Kapitan (Capitano Eracasse, chodzi i postać pyszałka o samochwała, popularną w ludowych komediach “Commedia dell’arte” – przyp.), a Papieża Bachusem, bogiem wina.  

Tarot Belgijski

Podobnie talia opracowana w Szwajcarii w XIX wieku, znana jako talia Swiss 1JJ, zastąpiła Papieżycę i Papieża klasycznymi bogami Juno i Jupiterem. 

Karta Jupitera w talii Swiss 1JJ

Prawdopodobnie najstarszym wciąż istniejącym przykładem Tarota Marsylskiego może być Tarot Jean Noblet, który zachował aż 73 karty z talii wydrukowanej w Paryżu w połowie XVII wieku.

Jean Noblet

Inną godną uwagi talią, która zachowała wszystkie swoje karty, jest Tarot Jacquesa Vieville’a, który również został wydrukowany w Paryżu w latach 1643 – 1664. Talia Jacquesa Vieville’a zawiera niektóre karty podobne do talii Marsylii, a innym bliżej jest do Tarota Belgijskiego. Na przykład zamiast przedstawienia pioruna uderzającego w wieżę, który pojawia się na szesnastym atucie w Tarocie Marsylskim, w talii Jacquesa Vieville piorun uderza w drzewo, podobnie jak w przypadku talii belgijskiej.

Karta XVI w talii Jacquesa Vieville’a.

Przedstawienie karty Świata w talii Jaquesa Vieville’a ukazujące Chrystusa,

Świat w talii Jacquesa Vieville’a może być pierwszym, który przedstawia nagiego mężczyznę, pośrodku wieńca z lwem, bykiem, orłem i aniołem umieszczonymi w czterech otaczających go rogach. To wariant jednego z najbardziej godnych uwagi obrazów w talii Marsylskiej. Na wszystkich innych kartach świata tradycji marsylskiej,  naga postać jest kobietą lub ma co najwyżej nie określoną płeć. Tylko w Tarocie Jacquesa Vieville’a postać jest zdecydowanie męska. Tutaj zdaje się występować jako Chrystus z aureolą, peleryną i królewskim berłem, jak to widać na ilustracji. W ikonografii chrześcijańskiej postacie w czterech rogach symbolizują Ewangelistów, którzy szerzyli słowo Chrystusa w czterech zakątkach świata, a Chrystus był zazwyczaj umieszczany w samym centrum tego układu,  nawiązuje to do ikony znanej jako Chrystus w Majestacie. Karta z Tarota Marsylskiego, z kobiecą wersją tej postaci jest niespotykanym wariantem średniowiecznej ikony, a karta Świata z talii Jacquesa Vieville’a może stanowić łącznik między Chrystusem w Majestacie a Światem Tarota Marsylii.

Chrystus w Majestacie

Na początku XX wieku w murach zamku Sforzów w Mediolanie znaleziono porzucone fragmenty kart Tarota. Wśród tych fragmentów znaleziono dwa atuty z różnych talii, atut Słońca i atut Świata. Wzory na obu z nich są podobne do wzoru z talii marsylskiej. Karta Świata przypomina kartę Świata Jacuesa Vievillle’a, ale tors figury jest uszkodzony i nie można określić płci. Ta karta jest prawdopodobnie starsza niż talie francuskie i może sugerować, że istniał włoski model francuskiej ikonografii.

Karta Świata z talii Sforzów, 1600, Mediolan

Tarot i przepowiadanie przyszłości

Bez wątpienia większość czytelników tej książki zna Tarota jako talię kart używaną do wróżenia. Jak zbadamy w Rozdziale Drugim, to użycie Tarota zostało spopularyzowane przez okultystów w XVIII i XIX wieku. Chociaż karty zostały stworzone głównie do gier, odkryto niezbite dowody na to, iż zwykłe karty do gry były używane także do wróżenia w renesansie. Oczywiście można się zastanawiać, czy Tarot był również używany do przepowiadania przyszłości. Ponieważ mniejsze kolory w Tarocie są zasadniczo takie same jak zwykła czterokolorowa talia, nie ma wątpliwości, że te karty w Tarocie mogły być użyte do dywinacji. We wspomnianym wyżej Le Sorti z 1540 roku, autor Franceso Marcolino da Forli zalecił używanie tylko dziewięciu kart, z zestawu monet, do swojej metody wróżenia. Można łatwo wybrać te karty z talii Tarota lub talii czterokolorowej. Dlatego, gdy pytamy, czy Tarot był używany do wróżb, tak naprawdę pytamy tylko, czy używano piątego koloru.

Posiadamy także kilka szesnastowiecznych odniesień literackich do renesansowej gry towarzyskiej, w której atuty używano do opisania osobowości uczestników. W tym systemie karta była przypisywana osobie z grupy, a pozostali członkowie wyjaśniali, dlaczego została ona przypisywana właśnie tej osobie. Podczas gdy gra kwalifikuje się jako pewien rodzaj wróżbiarstwa, najlepszy dowód na to, że piąty kolor Tarota był niezaprzeczalnie używany do wróżenia w okresie renesansu, pojawia się w pracy opublikowanej w Wenecji w 1527 roku, znanej jako Sonety Merliniego z Cocai. Autorem tej serii pięciu sonetów jest Teofilo Folengo piszący pod pseudonimem Merlini Cocai. Sonety opisują scenę, w której rozdaje się i układa karty atutowe, które następnie służą do ustalenia losów głównych bohaterów opowieści. W bibliotece Uniwersytetu Bolońskiego historyk Franco Pratesi odkrył dokument spisany w 1750 roku, który opisuje podobną metodę wróżenia z wykorzystaniem całego Tarota w Bolonii w tamtym stuleciu. Dowody te sugerują, że we Włoszech istniała ciągła tradycja używania Tarota do wróżenia co najmniej od początku XVI wieku do czasu odkrycia Tarota przez okultystów pod koniec XIX wieku.

Poza dowodami literackimi istnieją dowody w samej strukturze Tarota, które sugerują, że Tarot ma związek z wróżeniem z kości. Kostki były powszechnym narzędziem używanym do hazardu i wróżenia w świecie klasycznego antyku, a wróżenie za pomocą kości było nadal praktykowane w średniowieczu i renesansie. W systemach wróżenia, które używają trzech kostek, istnieje 56 możliwych kombinacji rzutu To tyle samo co w kartach o czterech kolorach, z czterema kartami dworskimi w każdym kolorze. W świecie klasycznym, kiedy do wróżenia używano czworobocznych astragali (chodzi o zwierzęce kości śródstopia, które były używane do różnego rodzaju gier – przyp.) zamiast kostek, kombinację pięciu kostek również dawały pięćdziesiąt sześć. W starożytnych technikach wróżenia pięćdziesiąt sześć rzutów astragalami dzielono na cztery kolory, z których każdy był umieszczony na jednym z boków czworobocznej bryłki. W Małych Arkanach nazwy as i dwójka były pierwotnie nazwami jedynki i dwójki na kości. Podobnie, gdy rzucamy dwiema kostkami, mamy dwadzieścia jeden możliwych kombinacji i dwadzieścia jeden odpowiedzi wróżbiarskich, taką samą liczbę jak atuty w Tarocie.   

Tarot współcześnie

Rok 1781 można uznać za linię podziału między wczesną historią Tarota a epoką nowożytną. To właśnie wtedy francuski okultysta Court de Gebelin opublikował pierwszą okultystyczną interpretację Tarota. Jak zobaczymy w następnym rozdziale, po tej dacie okultyści zaczęli interpretować Tarota jako starożytną księgę wiedzy, stworzoną w Egipcie przez grupę mędrców. Według domniemań kierował nimi Hermes Trismegistos, mityczny mędrzec, któremu przypisuje się autorstwo mistycznego zbioru tekstów znanych jako Hermetica. Okultyści zsyntezowali obrazy w Tarocie z asocjacjami hermetycznymi, kabalistycznymi i astrologicznymi. Wiele teorii okultystycznych jest historycznie nieuzasadnionych i wiele z okultystycznych interpretacji Tarota zaprzecza faktycznej ikonografii przedstawionej na ilustracjach tych kart. Jednak nie wszystkie okultystyczne poglądy dotyczące Tarota są fałszywe lub bezwartościowe. W tej książce postaramy się oddzielić okultystyczną plewę od ziaren prawdy.

Dzisiaj większość ludzi, którzy poważnie podchodzą do studiowania tarota, zdaje sobie sprawę z jego renesansowej historii i pojmuje, że rzekome egipskie pochodzenie Tarota jest mitem. Jednak ten okultystyczny mit pochodzenia Tarota przetrwał, i jest wciąż obecny, w bardziej subtelnej postaci. Okazuje się, że dyskusje na temat historii Tarota wśród entuzjastów często prowadzą do spekulacji, kto stworzył talię i co ta osoba myślała. Czasami zakłada się, że Tarot został stworzony przez jedną osobę, taką jak mędrzec lub mag, lub przez jedną grupę, taką jak szkoła kabalistów lub jakieś mistyczne bractwo. Ten ciąg myśli jest powiązany z ideą, że istnieje jeden prawdziwy, oryginalny porządek atutów Tarota i jeden oryginalny zestaw symboli.

Z dowodów, które przeanalizowaliśmy w tym rozdziale, możemy zobaczyć, że gdybyśmy mogli w całości zlokalizować pierwszą talię Tarota, moglibyśmy być rozczarowani. Możemy go nawet nie rozpoznać jako tarota. Alegoria i zestaw rozpoznawalnej symboliki nie byłby w pełni ukształtowany. Chociaż niektóre wczesne eksperymenty mogły stworzyć dzieła inspirowane mistyką, inne odmiany mogły być nieciekawie ortodoksyjne lub odzwierciedlać proste tradycje ludowe. Co więcej, trudno powiedzieć, która talia jest pierwszym tarotem. Równie dobrze moglibyśmy powiedzieć, że takowy nie istnieje. Tarot ewoluował przez piętnasty wiek i wielu ludzi miało swój udział w jego rozwoju. Tak rozwija się sztuka kolektywna. Taka kreatywność i ciężka praca wielu osób pomogły gotyckim katedrom ewoluować z drewnianych stodół i hal do grubościennych kościołów romańskich, a następnie do wysokich eleganckich świątyń ze witrażami, i to dzięki pracy wielu ludzi Tarot stał się tekstem zachodnich tajemnic, jakim jest dzisiaj.